تابآوری چیست؟
فرزند شما وقتی با یک چالش و سختی روبرو میشود چهکار میکند؟ زمانهایی که شکست میخورد آیا دوباره تلاش میکند؟ آیا ریسک حساب شده میکند، بدون این که بترسد انتظارات را برآورده نکنند؟ خود شما چطور چنین ویژگیهایی را در خود سراغ دارید؟ چنین ویژگی را تابآوری میگویند
مقدمه و تعریف
فرزند شما وقتی با یک چالش و سختی روبرو میشود چهکار میکند؟ زمانهایی که شکست میخورد آیا دوباره تلاش میکند؟ آیا ریسک حساب شده میکند، بدون این که بترسد انتظارات را برآورده نکنند؟ خود شما چطور چنین ویژگیهایی را در خود سراغ دارید؟ چنین ویژگی را تابآوری میگویند. یعنی با وجود شرایط دشوار بتوانیم با آن شرایط سازگار شویم و عملکرد خوبمان را حفظ کنیم.
تابآوری را فرایند، ظرفیت یا نتیجه انطباق موفق علیرغم شرایط چالشبرانگیز یا تهدیدکننده میتوان تعریف کرد.
با وجود تعاریف متعدد تابآوری دو نکته در همه تعاریف مهم است: 1. سازگاری مثبت 2. زمینه خطر
سازگاری مثبت: شامل رفتارهای مثبت مانند وجود دستاوردهای اجتماعی و تحصیلی، رضایت از زندگی و عدم وجود رفتار نامطلوب از جمله بیماری روانی، ناراحتی عاطفی، رفتار مجرمانه یا رفتارهای پرخطر و داشتن عملکرد خوب در وظایف رشدی (وظایف رشدی مانند: انتظار صحبتکردن از کودک نوپا، یا انتظار قانونپذیری از بچههای بزرگتر)
انسان موجود زندهای است که باید هم انسجام خود را حفظ کند هم بهعنوان بخشی از سیستمهای بزرگتر مانند خانواده و جوامع عمل کند برای همین این سازگاری مثبت باید هم شامل سازگاری درونی و هم بیرونی باشد. یعنی فرد علاوه بر این که از درون احساس رضایت و شادکامی دارد باید وظایف رشدی که خانواده یا جامعه از او انتظار دارند را به جا آورد.
عملکرد خوب به معنای دستاورد برجسته و قهرمانانه نیست؛ بلکه این که فرد در مواجهه با ناملایمات بتواند عملکرد خوبی داشته باشد. به بعضی از این معیارها که در مطالعات کودکان و نوجوانان تابآور بررسی میکنند میتوان اشاره کرد:
• پیشرفت تحصیلی (ماندن در مدرسه، نمرات، فارغالتحصیلی از دبیرستان)
• رفتار (رفتار تابع قانون)
• پذیرش و دوستی با همسالان
• سلامت روان
• مشارکت در فعالیتهای متناسب با سن (فوقبرنامه، ورزش، خدمت اجتماعی)
زمینه خطر: سازگاری و نتایج مثبت برای تعریف تابآوری کافی نیست. کودکان تابآور بر نوعی تهدید برای این سازگاری غلبه کردهاند. این خطرات تهدید برای رشد کودکان هستند. عوامل خطر اغلب همزمان اتفاق میافتند و در طول زمان انباشته میشوند و میتوانند پیامدهای منفی را در آینده پیشبینی کنند.
کودکان تابآور ویژگیهای نادر یا خاصی ندارند؛ بلکه تابآوری از عملکرد سالم سیستمهای سازگاری اولیه انسان ناشی میشود و اگر این سیستمها دستنخورده باشند کودکان حتی اگر به چالش کشیده شوند بهدرستی رشد میکنند. اگر سیستمهای سازگاری قبل یا بعد چالشها مختل شود خطر بروز مشکلات در رشد افزایش مییابد.
اهمیت تابآوری
کودکی که در مواجهه با ناملایمات از راهحلهای اجتنابی مانند لجبازی، اهمالکاری، پرخاشگری و ... استفاده میکند تابآوری را یاد نگرفته است؛ یعنی این که بتواند با روشهای سازگارانه تعارضات را رفع کند و مشکلات را حل کند. برای همین تابآوری یک سرمایه روانشناختی مهم است. میتوان گفت یادگرفتن و بالابردن داراییهای درونی امید و خوشبینی و خودکارآمدی که به اهمیت آن اشاره شد کمک میکنند تا کودکان از روشهای سازگارانه بیشتر استفاده کنند و تابآورتر باشند.
چه عاملی تفاوت بین کودکان تابآور و دیگر کودکان را ایجاد کرده است؟
با بررسی کیفیت افراد و محیط آنها محققان متوجه شدند چند مفهوم در توضیح تابآوری اهمیت دارد: داراییها، منابع، عوامل محافظتکننده
• دارایی: برعکس عوامل خطر وجود آنها پیشبینیکننده نتایج بهتر سازگاری در یک یا چند حوزه، صرفنظر از سطح خطر، است.
• منابع یک اصطلاح عمومی است که برای سرمایه انسانی، اجتماعی و مادی در فرایند سازگاری استفاده میشود.
• عوامل محافظتکننده: عواملی هستند که واکنش فرد را به برخی از خطرات محیطی که مستعد یک پیامد ناسازگار است، اصلاح، بهبود یا تغییر میدهند.
چگونه خودکارآمدی بچهها را بالا ببریم؟
هنگامی که ما خود را در مواجهۀ موثر با موقعیتهای دشوار میبینیم باورهای خودکارآمدی ما رشد میکند. بااینحال این مواجهه زمانی موثر خواهد بود که اهداف و راهحلها مشخص باشد.
چه چیزی برای انتخاب درست کم داریم؟
بسیاری از نوجوانان و دانشآموزان کشورمان در انتخاب مسیر آیندۀ خود سرگرداناند. این سرگردانی عللی دارد که کمابیش شاید آنها را بدانیم. اما در پشت همۀ این علتها مفهوم دیگری وجود دارد که مهمترین حرفمان در این مقاله است و بدون توجه به آن سرمایه گذاشتن روی باقی علتها بیمعناست.
نمود عینی امید در کودکان
شما فرد امیدواری هستید؟ فرزندتان چطور؟ از نظر شما امیدوار بودن یعنی چه؟ افرادی را میشناسید که بیامان ساعتها حتی ماهها برای رسیدن به چیزی که میخواهند تلاش میکنند و ادامه میدهند؟ بهراحتی برای خودشان هدف تعیین میکنند و از آن لذت میبرند و اگر ناکام شوند از راههای دیگری استفاده میکنند؟
