بررسی کتاب‌های فارسی پایه اول و دوم

در ادامه به بررسی پایه به پایه کتاب‌های فارسی می‌پردازیم و فعالیت‌ها و اهداف اختصاصی آنها را بررسی می‌کنیم و در مرحله نهایی براساس فعالیت‌ها و اهداف موجود در پایه سوم تا ششم، یک دسته‌بندی ارائه می‌دهیم که به ساختار ذهنی ما درباره پیشرفت آموزش مهارت‌ها در این چهار پایه کمک بهتری می‌کند.

کتاب فارسی اول دبستان
زبان‌آموزی در پایه اول دبستان سهم و نقش عمده‌ای دارد؛ زیرا زبان، خود نیز، برخلاف پایه‌های دیگر، موضوعیت دارد و هنوز تبدیل به ظرفی نشده است که بتوان علوم دیگر را در آن ریخت و آموخت، بلکه خود این ظرف نیز نیازمند شکل‌گرفتن و ساخته‌شدن است؛ یعنی یادگیری زبان در اینجا نه یادگیری درباره زبان است و نه یادگیری از طریق زبان؛ بلکه دقیقا یادگیری خود زبان است. ظرف زبان‌آموزی در سال اول به‌تدریج و با طی‌کردن مراحلی ساخته می‌شود که اهم آنها در دو شکل شفاهی و کتبی به شرح و ترتیب زیر صورت می‌گیرد:
الف) مرحله جمله آموزی ب) مرحله واژه آموزی
جمله آموزی: بزرگ‌ترین واحد زبان جمله است. ما با جمله حرف می‌زنیم. واحدهای دیگر زبان در جمله قرار دارند. در زبان واحدی بزرگ‌تر از جمله مستقل نداریم و بعد از آن هرچه می‌بینیم، جمله‌های مستقل پی‌درپی هستند که در کنار هم قرار می‌گیرند و وظیفه انتقال پیام بر عهده آنهاست.
واژه آموزی: واژه آموزی به‌عنوان یک کل، مهم‌ترین بخش یادگیری زبان است که در روش تدریس فعلی، مهم‌ترین رکن زبان‌آموزی را تشکیل می‌دهد. اهمیت واژه در هر زبانی به این دلیل است که واژه‌ها نامحدود هستند و همواره در حال گسترش‌اند.
 مفاهیم کتاب فارسی
نکات دستوری و زبانی
نکات نگارشی و رسم‌الخطی
نکات املایی
نکات ادبی
مفاهیم دانشی
مفاهیم ارزشی و نگرشی (موارد مرتبط با مهارت‌های زبانی در زیر آمده)
واژگان
مهارت‌های زبانی
1 و 2. گوش‌دادن و سخن‌گفتن: 73 تمرین در بخش «گوش کن و بگو» از محتوای نگاره‌ها و درس‌ها طراحی شده است که به طور مستقیم مهارت‌های شنیدن و گفتن را تقویت می‌کند. علاوه بر این، حدود 29 تمرین ببین و بگو به‌عنوان تصویرخوانی ضمن تقویت خوب دیدن و دقت در پدیده‌ها، دانش‌آموز را تشویق به گفتن می‌کند. محتوای این تصویرها در ارتباط با موضوعات زبانی و نگرشی و ارزشی درس است.
علاوه بر این، حدود 52 تمرین با عنوان به دوستانت بگو نیز ضمن تقویت مهارت شنیدن در بخش نگاره از موضوعات فراتر از نگاره‌ها (در بخش نگاره‌ها) و در بخش نشانه‌ها از محتوای درس برای درک مطلب سوالاتی طرح می‌کند. 13 شعر در متن کتاب آمده است که برای خواندن جمعی یا فردی در نظر گرفته شده است.
2- خواندن : در کتاب اول، خواندن به اشکال زیر تقویت می‌شود: و خواندن واژگان به کمک تصویر در بخش نگاره‌ها (حدود 60 مورد)
و خواندن واژگان بخش نشانه‌ها از طریق بازشناسی دیداری عناصر زبانی اعم از حروف، کلمات و جمله‌ها (حدود 750 کلمه)، کلمات هم آغاز و هم‌پایان و ...
و خواندن متن درس‌ها، روان‌خوانی‌ها و درک پیام‌های زبانی و روابط معنایی آنها (حدود 312 جمله و 1800 کلمه)
و کتاب‌خوانی که در ابتدا به کمک معلم انجام می‌شود و سپس دانش‌آموز پس از یادگرفتن نشانه‌های 1 و 2 به طور مستقل قادر به خواندن است.
4. نوشتن: 
نوشتن، عالی‌ترین مرحله از مراتب زبان‌آموزی است؛ فعالیتی پیچیده و وابسته به مبادی و مقدمات بسیار. آموزش نوشتن باید به طور دقیق، مستمر و پیگیر صورت گیرد و تمهیدی اندیشیده شود که ارتکاب اشتباهات از ابتدا به حداقل برسد. برای رسیدن به این هدف باید راه‌های زیادی را طی کرد. کودکانی که دست‌کم یک دوره پیش‌دبستانی را گذرانده‌اند، کمتر برای آموزگاران دردسر فراهم می‌کنند. اما آنان که از چنین تجربه‌ای برخوردار نیستند، باعث بروز مشکلات روزافزونی برای خود و آموزگار و اولیا می‌شوند. توانایی نوشتن در تکوین شخصیت کودک و میزان اعتمادبه‌نفس وی تاثیر دارد و دانش‌آموزانی که دچار مشکلاتی در زمینه نوشتن می‌شوند، ممکن است با مسائل روانی همچون کاهش عزت‌نفس روبه‌رو شوند. محققان علت این امر را ناتوانی آنان در بیان افکار و معلوماتشان از راه نوشتن می‌دانند.
450 تمرین کتاب کار، همگی برای تقویت مهارت نوشتن پیش‌بینی شده است که در شکل‌های زیر نمود می‌یابد:
تمرین دست‌ورزی نشانه‌های فارسی (80 مورد) / کامل‌کردنی با تمرین‌های متنوع (60 مورد) / تفکیک هجاها و صداها (20 مورد) / وصل کردنی/ تشخیص صداها و نشانه‌ها/ پاسخ‌دادنی/ رونویسی (130 تمرین) / تصویر نویسی/ کلمه‌سازی/ دنباله نویسی/ جمله‌سازی/ اشتباه یابی/ مرتب‌کردنی/ رنگ‌زدنی: 10 مورد/ دسته‌بندی/ انتخاب‌کردنی
5. نقدوتحلیل
6. تفکر و اندیشیدن خلاق
ساختار کتاب فارسی:
بخش اول: نگاره‌ها
این بخش در واقع جانشین لوحه‌ها در کتاب‌های پیشین است. ده نگاره برای چهار هفته، پیش‌بینی شده است که شامل ده موضوع است؛ رویکرد آموزش نگاره‌ها از کل به جزء است: ابتدا تصویر بزرگ نگاره با هدف تشویق دانش‌آموزان به سخن‌گفتن، خوب دیدن، تفکر و خوب گوش‌دادن پیش روی آن‌هاست. سپس تصاویر کوچک زیر نگاره همراه با نام هر تصویر عرضه می‌شود تا تصویر و نام آن، هر دو در ذهن دانش‌آموز ثبت و ضبط شود. نگاره‌ها برای بقیه کتاب به منزله فهرستی است که در آن می‌توان نمای کلی کتاب را ملاحظه کرد. وظیفه نگاره‌ها ایجاد آمادگی زبان‌آموزی و مهارت‌آموزی و فضایی شاد برای جذب کودک است. نگاره‌ها یک دوره نسبتا کامل زندگی است؛ زندگی کودکی در خود، محور کتاب قرار گرفته و کتاب از دیدگاه او و با محوریت او پیش می‌رود تا به‌صورت یک داستان دنباله‌دار در آید .
فعالیت‌ها و تجربه‌های یادگیری: تعداد فعالیت‌های یادگیری با توجه به توان درک و دریافت و میزان پیشرفت سوادآموزی از نگاره یک تا ده، متفاوت است؛ و بر پایه رعایت اصل حرکت از ساده به دشوار و نیز با توجه به توانایی ذهنی و زبانی کودکان، این فعالیت‌ها سازماندهی شده است؛ بنابراین در نگاره‌ها حدود دو تا شش فعالیت پیش‌بینی شده است. فعالیت‌های یادگیری به‌گونه‌ای سامان‌یافته، در چند بخش ارائه می‌شود. هدف از این فعالیت‌ها یکسان کردن روش‌های آموزش است و معلم می‌تواند آزادانه عمل کند. این آزادی عمل به توانایی‌ها و ظرفیت‌های تک‌تک افراد کلاس بازمی‌گردد.
اهداف کلی:
تقویت مهارت خوب دیدن 
آموزش راست به چپ و بالا و پایین (شناخت جهت‌ها) 
تنظیم حرکت چشم و تنظیم فاصله چشم با کتاب
تقویت مهارت‌های کلامی و ارزشیابی از مفاهیم تصویر پایه 
تاکید بر سه مفهوم آغاز، میانه و پایان در نقل وقایع، حوادث و داستان‌ها و گسترش دامنه واژگان کودک در زبان فارسی معیار
گسترش و تعمیق مفاهیم اصلی 
تقویت نگرش مناسب نسبت به مفاهیم ارزشی
فعالیت‌های ویژه (فعالیت‌های تجربه و یادگیری) پایه اول
فعالیت
هدف
ببین و بگو
تقویت خوب دیدن
پرورش قوه تمییز و تشخیص
تقویت توانایی خوب سخن‌گفتن
رشد توانایی تبدیل دیده‌ها به گفتار
گوش کن و بگو
تقویت خوب گوش‌دادن
تقویت فرایندهای ذهنی
گسترش دامنه واژگان
تقویت مهارت خوب سخن‌گفتن
گسترش و تعمیق مفاهیم اصلی
بگرد و پیدا کن
انطباق واژه‌های شنیداری با اجزای تصویر
تقویت مهارت‌های کلامی
تقویت واژه آموزی
گسترش و تعمیق مفاهیم اصلی
به دوستانت بگو
تقویت مهارت خوب گوش‌دادن
تقویت نگرش مثبت به زبان فارسی
تقویت مهارت گسترش مفهوم اصلی
تقویت مهارت خوب سخن‌گفتن
تقویت مهارت‌های ارتباطی
تقویت مهارت ایجاد نظم و ترتیب
بازی و نمایش
ایجاد فضایی لذت‌بخش و شادی‌آفرین
تقویت مهارت‌های سخن‌گفتن و گوش‌دادن
شناخت استعداد هاب کودکان و پرورش آنها
ایجاد فرصت سالم برای ابراز توانایی‌های فردی
تقویت مهارت‌های حسی-حرکتی
ایجاد فرصت برای بیان عواطف و احساسات
گسترش و تعمیق مفاهیم اصلی
ایجاد و تقویت مهارت ایفای نقش
باهم بخوانیم
ایجاد فضای شاد و لذت‌بخش
تقویت نگرش مثبت نسبت به سخن منظوم فارسی
تسلط بر آهنگ و ریتم و وزن و قافیه در شعر
گسترش دامنه واژگان
پورش استعدادهای متمایل به شعر
گسترش و تعمیق مفهوم اصلی
درست و نادرست

کتاب‌خوانی

روان‌خوانی

باهم بخندیم

جدول

چیستان

رنگ‌کردنی

درس آزاد

شعر

بخش دوم نشانه‌های (1): در این بخش 30 نشانه خطی فارسی طی 15 درس و 15 هفته آموزش داده می‌شود. هر درس شامل معرفی و شناخت دو یا سه نشانه است. 
اهداف:
شناخت و تشخیص نشانه‌های خطی (الفبا) و آوایی زبان فارسی
انطباق و همگون‌سازی صدا با نشانه خطی زبان فارسی و توانایی ترکیب آنها
آموزش مهارت‌های شهروندی 
آموزش و گسترش مهارت‌های شفاهی زبان فارسی 
آموزش و گسترش مهارت‌های کتبی زبان فارسی 
ایجاد نگرش مثبت نسبت به مهارت‌های شفاهی و کتبی و ایجاد نگرش مثبت نسبت به زبان فارسی به‌عنوان عامل پیوند پاره فرهنگ‌ها . 
بخش سوم، نشانه‌های 2
در این بخش، 10 نشانه باقی‌مانده که عمدتا حروف عربی هستند و دارای شکل‌های مختلف و یک صوت واحد هستند، آموزش داده می‌شود اینها حروف و صداهایی هستند که درجه دشواری بیشتری نسبت به بقیه دارند. این 10 نشانه طی 7 هفته آموزش داده می‌شود. نشانه‌های این بخش عبارت‌اند از: تشدید، صص، ذ، عععع، ثث، حح، ضض، ط، غغغغ و ظ.
1. هر درس از این بخش با یک متن ساده، روان و آموزشی آغاز می‌شود. 
2. یک درس از درس‌های این بخش به‌صورت آزاد در نظر گرفته شده است. 
بخش
اهداف شناختی
اهداف عاطفی - نگرشی
اهداف مهارتی
کلی
آشنایی با نمادهای خط فارسی
گسترش حوزه نمادها و معانی مناسب آشنایی اولیه با عناصر محورهای جانشینی و هم‌نشینی 
آشنایی با گونه گفتاری زبان معیار
آشنایی با نمونه‌های نظم مناسب
آشنایی اولیه با مسائل اعتقادی، ملی، علمی، اجتماعی و هنری - آشنایی با شیوه‌های صحیح تقویت و پرورش حافظه و تفکر خلاق
فراهم نمودن زمینه‌های علاقه و نگرش مثبت نسبت به برقراری ارتباط شنیداری و گفتاری 
مطالعه اولیه نوشته‌های ساده و تصویری
مسائل اعتقادی، ملی، علمی، هنری و اعتقادی 
لطیف احساسات و عواطف
مهارت گوش‌دادن 
دقت در سخن عینی و واضح گوینده
دریافت پیام ساده، واضح و عینی
دریافت ارتباط بین بخش‌های یک پیام واضح و کوتاه
بررسی شنیده‌های واضح و ساده
درک پیام در گونه‌های مختلف زبانی
دقت در آهنگ کلام 
مهارت سخن‌گفتن : 
به‌کارگیری کارافزارهای مناسب ارتباطی 
برقراری ارتباط احساسی (عاطفی) با شنونده 
حرکت از سخن خودمحور به گفت‌وگوی دوسویه
توانایی سخن‌گفتن کوتاه و ساده در برابر جمع
انسجام در رساندن پیام
پاسخ‌گویی به سوالات 
به‌کارگیری گونه‌های متفاوت زبانی
مهارت خواندن :
توانایی خواندن نمادهای نوشتاری (توانایی رمزگردانی نمادهای نوشتاری) 
توانایی دریافت ارتباط معنایی یک متن ساده
توانایی بلندخوانی و صامت خوانی متن ساده
توانایی خواندن متن ساده یا شعر با لحن و آهنگ مناسب
توانایی بررسی متن ساده و کوتاه 
توانایی به‌کارگیری کارافزارهای مناسب در خواندن
توانایی عادات مطلوب در خواندن
گسترش دایره دید در خواندن
مهارت نوشتن :
توانایی نوشتن درست نمادهای نوشتاری
توانایی تبدیل نمادهای صوتی به نوشتاری
توانایی به‌کارگیری به هنجار خط (خوانایی، درست‌نویسی و زیبانویسی)
توانایی استفاده از برخی علائم سجاوندی 
کسب عادات مطلوب در هنگام نوشتن 
توانایی کاربرد درست کلمات در جمله (با کلمات افتاده) 
توانایی نوشتن جمله‌های ساده 
نگاره‌ها
1. آشنایی بیشتر با واج‌های زبان فارسی
 2. آشنایی با تلفظ کلمات
 3. آشنایی با کاربرد کلمات در جمله
4. آشنایی با ساختار زبان فارسی معیار (تفاوت گفتار فارسی معیار با گویش محلی)
5. آشنایی با محیط زندگی
6. تقویت و گسترش دامنه واژگان پایه
7. آشنایی اولیه با نمادهای خط فارسی
8. زمینه‌سازی برای آموزش نشانه‌های 1 و 2 - آشنایی اولیه با خود، خلق، خلقت و خالق
1. تقویت توجه و علاقه به جلوه‌های زندگی
2. ایجاد نگرش مثبت به جلوه‌های اعتقادی
3. ایجاد نگرش مثبت به زبان فارسی معیار
4. التذاذ از اشعار و جمله‌های زیبا 
5. تلطیف احساسات و عواطف نسبت به مفاهیم موجود در نگاره‌ها
6. ایجاد علاقه به کتاب و کتاب‌خوانی 
7. ایجاد و تقویت نگرش مثبت نسبت به عرصه‌های ارتباطی، خود، خلق، خلقت و خالق
1. تقویت مهارت خوب گوش‌دادن
2. تقویت مهارت خوب سخن‌گفتن
3. تقویت مهارت بیان تصویری (تصویرخوانی)
4. تقویت دقت در پدیده‌های اطراف
5.  تقویت توانایی انجام کارهای خلاق
6. توانایی شرکت در فعالیت‌های گروهی و مشارکتی
7. تقویت مهارت‌های دست‌ورزی
8. ایجاد توانایی انجام فعالیت‌های یادگیری
9. تقویت مهارت‌های تفکر و درست اندیشیدن
اهداف کلی بخش نشانه‌های 1 و 2
1. آشنایی و معرفی نشانه‌های آوایی و دیداری زبان فارسی
2. آشنایی با ساختار جمله‌های ساده در نثر فارسی
3. آشنایی بیشتر با پدیده‌ها و مسائل و محیط زندگی
4.  تقویت و گسترش بیشتر واژگان تازه
5. زمینه‌سازی برای نوشتن خلاق
6. آشنایی با اصول و شیوه‌های مهارت‌های زبانی
7. آشنایی با نعمت‌های خدا
1 .ایجاد نگرش مثبت نسبت به پدیده‌های زندگی فردی و اجتماعی
2. تقویت نگرش مثبت نسبت به باورها و ارزش‌ها
3. تقویت نگرش مثبت نسبت به زبان فارسی و کاربرد آن در زندگی
4. تقویت علاقه به کتاب و کتاب‌خوانی
5. تلطیف احساسات و عواطف نسبت به سروده‌ها و نوشته‌های زیبا در زبان فارسی
6. جلب‌توجه دانش‌آموزان به فرهنگ و زبان بومی و ارتباط با زبان فارسی
1. تقویت مهارت‌های شفاهی زبان (گوش‌دادن - سخن‌گفتن، خواندن)
2. توانایی مهارت‌های کتبی زبان (نوشتن، نگارش)
3. تقویت دقت در نشانه‌های زبان فارسی
4. تقویت توانایی انجام فعالیت‌های یادگیری
5. تقویت توانایی شرکت در فعالیت‌های گروهی و مشارکتی
6.  تقویت توانایی روان‌خوانی متن‌های ساده
7. تقویت مهارت‌های تفکر

 کتاب فارسی دوم دبستان
الف) مهارت‌های خوان‌داری (کتاب فارسی)
در کتاب «فارسی» اهداف اساسی زیر دنبال می‌شود که در راهنمای برنامه درسی نیز آمده است:
توانایی بلندخوانی و صامت خوانی 
خواندن با لحن و آهنگ مناسب 
درک نوشته‌ها و دریافت پیام اصلی آنها 
دریافت ارتباط بین بخش‌های مختلف نوشته
به‌کارگیری کارافزارهای مناسب خواندن 
گسترش دایره دید در خواندن 
پرورش مشاهده و تقویت توانایی خوب دیدن
فعالیت‌های ویژه پایه دوم
گوش کن و بگو 
نگاه کن و بگو 
پیدا کن و بگو 
فکر کن و بگو 
واژه‌سازی 
درست، نادرست 
بیاموز و بگو
نمایش 
بازی 
کتاب‌خوانی 
بخوان و حفظ کن 
بخوان و بیندیش
 ب) مهارت‌های نوشتاری (کتاب کار فارسی)
این کتاب در کنار کتاب فارسی و به‌موازات آن در کلاس تمرین می‌شود. کتاب کار اهداف زیر را دنبال می‌کند:
1. تمرین‌های دوره‌ای جهت یادآوری و تقویت مهارت‌های نوشتاری و شناخت نشانه‌ها
2. توانمندسازی دانش‌آموزان در به‌کارگیری بهنجار خط 
3. تقویت درست‌نویسی کلمات و جملات شنیده شده
4. تقویت مهارت به‌کارگیری علائم سجاوندی در نوشتن مانند استفاده درست از نقطه، ویرگول، دونقطه و ... 
5. توانمندسازی دانش‌آموزان در اجرای برخی از پاره مهارت‌های نگارشی
در کتاب کار برای 17 درس کتاب فارسی، فعالیت‌هایی طراحی شده است. برای هر درس 5 صفحه تمرین و هر روز حدود 4 تمرین و فعالیت پیش‌بینی‌شده که مجموعا در کل کتاب کار حدود 350 فعالیت را در برمی‌گیرد. این تعداد تمرین و فعالیت تقریبا با 150 الگوی تمرین سازی تهیه شده است. اصل مهم در ساخت این تمرین‌ها، تنوع و تازگی، ایجاد رغبت، شادی و نشاط، آموزش گام‌به‌گام و مرحله‌ای، تثبیت و تعمیق آموزه‌ها و ... است.
اهداف آموزشی زبان فارسی در سه حوزه مهارتی، دانشی و نگرشی مطرح‌اند و ارزشیابی در خدمت سنجش و اندازه‌گیری اهداف فوق است. برنامه زبان فارسی با تاکید بر چهار مهارت گوش‌دادن، سخن‌گفتن، خواندن و نوشتن برنامه‌ای مهارت‌محور است. اهداف حوزه‌های شناختی و نگرشی در برنامه درسی زبان فارسی، در خدمت اهداف مهارتی قرار می‌گیرند .

هانیه نیکبخت
مدیر مرکز تربیت مربی